Hermeneutyka biblijna

Jednym z dwóch największych problemów związanych z czytaniem Biblii przez zwykłego człowieka jest przeświadczenie, że na jej podstawie „wszystko można udowodnić”, co dla wielu jest barierą w poważnym traktowaniu tekstu natchnionego. Drugim problemem jest to, że często Pismo święte wydaje nam się niezrozumiałe, zawiłe i pełne nieczytelnej dla nas symboliki. Hermeneutyka biblijna (nauka o zasadach odczytywania i interpretowania Biblii) dostarcza nam narzędzi do rozbrojenia obydwu tych pułapek myślowych.

Jak określił to Bernard Ramm(*1), hermeneutyka biblijna jest zarówno
(1) nauką (gdyż ma reguły), jak i
(2) sztuką (ponieważ jej zastosowanie wymaga pewnego rodzaju kunsztu, umiejętności).
Opanowanie jej zasad pomaga nam zarówno w aspekcie biernym, jak i czynnym naszego podejścia do Bożego Słowa. W pierwszym przypadku dzięki niej uczymy się poznawać to, co rzeczywiście Bóg powiedział. Czynimy to przez pokonanie wszelkiego rodzaju barier (językowej, kulturowej, geograficznej czy historycznej) dzielących nas od czasu i miejsca, w których funkcjonowali pisarze biblijni, kiedy pod natchnieniem Ducha Świętego Boga spisywali swoje księgi. W drugim przypadku, dzięki zastosowaniu właściwego podejścia do rozumienia i interpretowania tekstu Pisma, możemy odróżnić Głos Boga od głosu człowieka. Czynimy to na dwa sposoby przez: 

1)  oddzielenie warstwy opisowej (kulturowe umocowanie w przeszłości) od warstwy normatywnej (jak Bóg ustanowił, aby było);

2)  uchronienie się przed zejściem na manowce wiary, gdy pójdzie się za ludzkim nauczaniem traktującym tekst biblijny czysto instrumentalnie. Inaczej mówiąc, hermeneutyka biblijna pokazuje, jak odróżnić egzegezę od eisegezy (gdzie pierwsza polega na odbieraniu znaczenia tekstu z niego samego i jego kontekstu, druga zaś – na nadawaniu tekstowi znaczenia zgodnego z założeniami, które zostały podjęte wcześniej – przed badaniem tekstu).

Przyjrzyjmy się zatem etapom analizy hermeneutycznej Pisma św.

Pierwszym krokiem jest ustalenie granic Biblii: jej kanonu (które księgi są natchnione), możliwie najwierniejszego tekstu pierwotnego (jakie słowa tych ksiąg pierwotnie się tam znajdowały) oraz – przez poddanie ich analizie językowej i historycznej – ustalenie właściwego tła i kontekstu (postać ludzkiego pisarza, data powstania, okoliczności historyczne, autentyczność treści i wierność literacka).

Drugim krokiem jest ustalenie właściwej metody interpretacji tekstu. Chrześcijaństwo porusza się zasadniczo w obrębie dwóch głównych metod: alegorycznej i dosłownej. Pierwsza jest pozornie atrakcyjniejsza, bo dostarcza nam ciekawych obrazów i nowych interpretacji znanych treści. Jest jednak niebezpieczna, gdyż jej granice są bardzo płynne. Druga nie może być stosowana w sposób absolutny, ponieważ w Biblii część tekstów w oczywisty sposób ma charakter metaforyczny. Jak odróżnić jedne od drugich? Rozpoczynać powinno się od szukania znaczenia czysto dosłownego. Jeśli jednak w danym tekście stoi ono w wyraźniej sprzeczności ze znaną nam rzeczywistością (przykładem są symboliczne obrazy z Apokalipsy), należy szukać znaczenia metaforycznego. Jednak klucz do takiego działania powinien znajdować się w najbliższym kontekście, a nie w dowolnym miejscu Biblii. O odwołaniu się do analizy dosłownej poucza nas chociażby praktyka stosowana przy interpretacji literatury (hermeneutyka rządzi się prawami stosowanymi w interpretacji tekstu w ogóle, a nie tylko tekstu biblijnego): czytając relację, opowieść, dokument, najpierw odwołujemy się do jego znaczenia dosłownego, nie szukając zawczasu znaczeń alegorycznych.

Trzecim krokiem w interpretacji Biblii jest przyjęcie ogólnych zasad, jakie rządzą jego odczytywaniem. 

1. Po pierwsze, chodzi o zasadę jasności Pisma. Mówi ona o tym, że Biblia mająca jednego Autora nie może być wewnętrznie sprzeczna, a sens poszczególnych fragmentów musi być spójny z sensem całości. Do tego możemy dodać zasadę analogii wiary: wszystkie biblijne doktryny muszą zgadzać się ze sobą.
2. Po drugie, Pismo św. prezentuje nam objawienie prawd Bożych w porządku progresywnym (nabierającym dojrzałości). Zatem Nowy Testament prezentuje nam pełniejszy obraz Boga i Jego objawienia niż Stary Testament.
3. Po trzecie, trzymamy się zasady, że „Pismo interpretuje Pismo”, czyli teksty niejasne wyjaśniamy tekstami jasnymi (zob. zasada jasności Pisma), i to na tych drugich budujemy teologię, a nie na pierwszych.

Czwartym krokiem jest poddanie tekstu interpretacji gramatycznej. Badamy budowę języka danego fragmentu, jego składnię, rozważamy kontekst, w jakim się pojawia (na tle większej całości) – to ostatnie czynimy zawsze w określonej kolejności: kontekst całej Biblii, Testamentu, którego dotyczy, księgi, w której się znajduje, i w końcu tekstu bezpośrednio poprzedzającego ten, który badamy, oraz następującego po nim. Nie zwracamy przy tym uwagi na podział na rozdziały i wersety, który nie jest oryginalną częścią natchnionego Słowa.

Piątym krokiem jest poddanie czytanego fragmentu testowi rodzajów literackich, które rządzą się swoimi prawami (Pieśń nad Pieśniami interpretujemy inaczej niż Listy Apostolskie) oraz związane są z kulturą czasów, w których dany tekst sporządzono.

Hermeneutyka biblijna uczy nas także praktycznego korzystania z nauczania Pisma św., czyli stosowania go w codziennym życiu. Tu także powinniśmy stosować się do pewnych reguł.

Pierwszą z nich jest zasada, że w Biblii nauczanie ogólnych zasad jest ważniejsze niż udzielanie wskazówek drobiazgowych dla sytuacji z życia codziennego. W związku z tym na etapie poszukiwania praktycznego zastosowania Słowa na podstawie danego fragmentu Pisma św., zamiast szukać odpowiedzi na pytanie: „Co powinienem uczynić w danej sytuacji?”, powinniśmy szukać odpowiedzi na pytanie: „Jaka duchowa zasada wynika z tego fragmentu Biblii?”. Dopiero opierając się na niej, rozpoczynajmy poszukiwania Bożej mądrości w konkretnej sytuacji, w której się znaleźliśmy.

Drugą jest zasada mówiąca o tym, że biblijne nakazy wyrażone w kontekście jednej kultury nie mogą być automatycznie przenoszone do innej kultury, ale muszą zostać najpierw poddane analizie, która pokaże, czy dany nakaz wynika z uniwersalnej zasady, czy odnosi się do tej konkretnej kultury (ilustracją tego problemu jest na przykład nakaz nakrywania głów przez kobiety wspomniany przez Apostoła Pawła w Pierwszym liście do Koryntian).

Podstawowe zasady hermeneutyki biblijnej brzmią następująco: 

1. Pamiętaj, że cała Biblia jest świadectwem o Jezusie Chrystusie! Jest to najważniejsza zasada odczytywania oraz interpretowania Pisma św., która w J 5,39 została sformułowana przez samego Jezusa. ST jest obietnicą, zapowiedzią i przygotowaniem na przyjście Jezusa. Ewangelie są relacją z życia i służby Jezusa na Ziemi. Dzieje wysłanników Chrystusa pokazują, w jaki sposób nauczanie Jezusa było roznoszone po całym ówczesnym świecie. Listy Apostolskie pokazują rozwój nauczania o Chrystusie i wyjaśniania znaczenia dzieła, którego On dokonał. Dają też wierzącym wskazówki, jak we wspólnocie mają oczekiwać na powtórne przyjście Chrystusa. Apokalipsa odsłania duchowe kulisy powtórnego przyjścia Jezusa, Sądu Ostatecznego oraz zakończenia historii zbawienia.
2. Pamiętaj, że Biblia jest Księgą kontekstualną. O znaczeniu poszczególnych wersetów czy sformułowań decyduje KONTEKST tych wypowiedzi. Pojedynczy wiersz musi być zawsze interpretowany w świetle bezpośredniego kontekstu, a akapity w kontekście całej księgi. Najważniejszym kontekstem całej Biblii jest świadectwo o Chrystusie (por. Łk 24,27 i Łk 24,31) – patrz pierwsza zasada hermeneutyki.
3. W interpretacji Pisma św. zawsze dawaj pierwszeństwo NT przed ST.
4. Pamiętaj, że przesłanie tekstu dotyczy przede wszystkim jego pierwotnych adresatów.
5. Szukaj najprostszego wyjaśnienia. Interpretacja prosta ma zawsze pierwszeństwo przed złożoną.
6. Pamiętaj, że dany fragment ma zazwyczaj jedno i tylko jedno znaczenie, chociaż może mieć wiele zastosowań. Staraj się odnaleźć to znaczenie. Odróżniaj znaczenie od zastosowania.
7. Fragment ma takie znaczenie, jakie nadał mu sam Autor (Bóg), a pisarz ludzki zapisał. Przede wszystkim więc kieruj się wyjaśnieniami Autora/autora.
8. Podchodź do tekstu rozumnie. Stosuj zdrowy rozsądek. Życiowe doświadczenie może też być pomocne.
9. Wybieraj to wyjaśnienie, które łączy liczne fragmenty Biblii w najbardziej spójną całość.
10. Stosuj zasadę zachowania istoty przekazu wiary.
11. Szukaj wyjaśnienia fragmentów niejasnych poprzez powiązane fragmenty jasne (zrozumiałe).
12. Pozwól, aby Słowo Boże mówiło samo za siebie w sposób świeży i żywy. Nie manipuluj nim!
13. Nie wkładaj swoich „prawd teologicznych” we fragmenty, które tych prawd nie zawierają. Zaakceptuj to, że Pismo w wielu sytuacjach nie zajmuje żadnego stanowiska. Niech twoje praktyczne zastosowania nie stają się twoimi dogmatami wiary!
14. Staraj się porównywać swoją interpretację z wnioskami innych wiarygodnych interpretatorów.
15. W interpretacji nie wychodź poza to, co mówi dany fragment, ale także nie pomijaj niczego, co w danym fragmencie jest powiedziane.
16. Koncentruj się na tych wątkach myślowych, które są powiązane z głównym tematem danego fragmentu.
17. Odróżniaj opis od nakazu.
18. Odróżniaj uniwersalne zasady od nakazów wynikających z chwilowej sytuacji lub tamtej kultury.
19. Korzystaj z różnych przekładów Biblii, w tym koniecznie z przekładów interlinearnych wspartych dobrymi słownikami i mapami.
20. W trudnych tekstach zawsze rozważaj wszystkie argumenty stojące za możliwymi interpretacjami i będące przeciw nim.

══════════

(*1) Bernard Ramm (1916-1992) – amerykański teolog i apologeta, specjalista w dziedzinach Chrystologii, apologetyki i hermeneutyki biblijnej.